Archetypy - wirtualne wzorce roli
Słowo "archetyp", oznaczające "oryginalny wzorzec, z którego tworzone są kopie", zaczęto używać w języku angielskim około 1540 roku, wywodząc się z łacińskiego "archetypum", które z kolei pochodziło z greckiego ἀρχέτυπον (archétypon) - "pierwotnie uformowane".
W filozofii starożytnej Grecji archetypy były częścią Teorii Form Platona, zamieszkując rzeczywistość doskonałych kształtów i koncepcji, "formujących się" w świecie fizycznym w niedoskonały sposób. W XX-wiecznej Szwajcarii Carl Jung wprowadził archetypy do psychologii. W jego ujęciu archetypy są schematami formowania obrazów i myśli, funkcjonującymi jako rodzaj psychologicznych organów w ludzkim umyśle, być może podobnych do genów kodujących białka w dziedzinie biologii. Później archetypy były wykorzystywane w marketingu i projektowaniu doświadczeń użytkownika (UX), działając jako różne fundamentalne "persony", z którymi ludzie mogą się identyfikować.
Wirtualność
Również określenie "wirtualny" ma długą historię. W średniowiecznej łacinie "virtualis" było związane z "virtus", oznaczającym "moc, potencjał, skuteczność". Około 1400 roku zaczęło to oznaczać "posiadający pewne fizyczne cnoty lub zdolności". Do 17 wieku ewoluowało w znaczeniu do "będący czymś w istocie lub efekcie, choć nie w rzeczywistości". Weszło z podobnym znaczeniem do kultury informatycznej w latach 50. XX wieku, opisując rzeczy, które nie były fizycznie obecne, ale funkcjonowały tak, jakby były, w oprogramowaniu.
Wraz z wprowadzeniem archetypów do psychologii i marketingu, oraz koncepcji wirtualności do głównego nurtu pop-kultury poprzez aplikacje, gry i "rzeczywistość wirtualną", możemy zauważyć, że te starożytne i średniowieczne idee są wciąż bardzo żywe w podobnych formach. Łączy je coś bardzo fundamentalnego: informacja przekształcająca się w fizyczność.
Archetypy i cnoty są wirtualnymi wzorcami do naśladowania, które inspirują działania - prowadząc do tworzenia rzeczy i zachowań realizowanych w świecie.
Narracje i Mity
Jednak role do naśladowania i wywodzące się z nich postaci potrzebują tła i szerszego kontekstu. Dodaje to głębi psychologicznej, ułatwia zapamiętywanie motywacji i działań. To właśnie narracje są liniami łączącymi punkty - wprowadzają kontekst, cele, konkretną przeszłość i możliwą przyszłość - transformację charakteru.
Narracje archetypowe można nazwać mitami. W starożytnej Grecji koncepcja mythos oznaczało po prostu "słowo, mowę, opowieść". Odnosiło się do każdego rodzaju narracji. Ale około V wieku p.n.e., greccy filozofowie, szczególnie Platon, zaczęli przeciwstawiać mythos z logos. Logos zaczęto kojarzyć z racjonalnym myśleniem i prawdą, podczas gdy mythos zaczęło oznaczać coś w rodzaju "tradycyjnej opowieści" lub "bajki". Koncepcja Logos jest obecnie najbardziej znana poprzez chrześcijaństwo, reprezentując "racjonalną zasadę porządkującą wszechświat". Mythos tymczasem popadł w pewne zapomnienie, stając się kojarzony z "legendarnymi opowieściami ludowymi, prawdopodobnie fałszywymi". Jest to dość niefortunne, ponieważ jego istota leży bliżej "wyobrażeniowej zasady, manifestującej wszechświat".
Logos można postrzegać jako racjonalny porządek, siłę ograniczającą, być może powiązaną lub równoważną z siłą selekcji naturalnej w naukach ewolucyjnych. Mythos jest twórczym chaosem, siłą ekspansywną, która generuje możliwości i różnorodność.
Doświadczenie
Znajdujemy się pośród pradawnego dialogu między logos a mythos, który można opisać jako doświadczenie. Narracje i role archetypowe mogą istnieć przez pewien czas w naszej wyobraźni, ale ostatecznie muszą dotknąć fizycznej rzeczywistości i być połączone z naszymi zmysłami. Doświadczenie jest tym, co zamienia wirtualne w realne.
Wszelkiego rodzaju doświadczenia są pośredniczone przez uczucia przyjemności i bólu, które z kolei są reprezentowane w naszej sferze kulturowej przez pojęcia dobra i zła, słuszności i niesłuszności. Zawsze występują w jakimś kontekście, czy to indywidualnym, czy zbiorowym.
Te uczucia przyjemności i bólu są również fundamentalne dla wszechświata - zawsze dotyczyły nawigowania (historycznie dość cienkiej) linii między życiem a śmiercią. Przyjemność jest tym, co napędza twórczy chaos i ekspansję życia. Ból jest tym, co otacza go uporządkowaną strukturą, poza którą leży śmierć i nieistnienie.
Kultura
Kultura jest naszym zbiorowym sposobem na nawigowanie i poszerzanie przestrzeni życia w granicach za którymi znajduje się śmierć. To zbiór zachowań i przekonań, które realizują znane narracje w celu przetrwania, ale także badają twórczy chaos w poszukiwaniu nowych stabilnych wzorców, które przynoszą więcej przyjemności i (miejmy nadzieję) trwają między pokoleniami.
Jest to przestrzeń, w której jednostka wchodzi w konflikt ze społecznością. Tylko grupa społeczna jest w stanie zgromadzić wystarczające zasoby i przetrwać przez pokolenia w nie w pełni przewidywalnym świecie. Ale jednostka stoi w centrum wyboru. Jest ona kierowana uczuciem przyjemności, by stać się nie-jednostką - połączyć się z inną osobą, doświadczając romantycznego i seksualnego przyciągania. To właśnie mythos przynoszący często przytłaczającą ekspansję uczuć i nową fascynację życiem.
Ale ta faza i końcowy moment transcendentalnej przyjemności natychmiast rozpoczyna proces selekcji. Czy dojdzie do poczęcia? Czy płód przeżyje? Czy stanie się zdrowym dzieckiem? Czy dorośnie i będzie w stanie sobie poradzić? Wszystkie te pytania są odpowiadane przez logos, zarówno na poziomie fizycznej materii, jak i kulturowego umysłu. To logos ogranicza, popycha jednostkę na utarte ścieżki - znane ze swojego sukcesu w przetrwaniu.
Jednak w postępowej kulturze Zachodu, gdzie wolna jednostka często walczy z siłami logos, raczej zapomnieliśmy o roli mythos. To mythos przyciąga nas ku owocom naszej wyobraźni, możliwościom i nowym rodzajom przyjemności, zarówno indywidualnym jak i na poziomie społeczeństwa.
Między Mythos a Logos
Wyobraź sobie przestrzeń między mythos a logos jako wielką liczbę rozwidlających się i łączących ścieżek reprezentujących narracje i różne wybory jednostek i społeczności. Po lewej stronie mają one swoje źródło w twórczym chaosie. W swojej podróży na prawą stronę zaczynają być ograniczane i kierowane przez racjonalny porządek. Wiele z nich znika w niebycie, nigdy nie docierając do końca drogi. Często dzieje się to w wyobraźni, gdzie niemożliwe idee są szybko odrzucane. Ale może się to również wydarzyć w rzeczywistości poprzez śmierć, zapomnienie i brak reprodukcji.
Cel narracji liberalnych można postrzegać jako zwiększanie liczby i przyjemności/jakości ścieżek lub ich przecięć. Głównie dla jednostki, ponieważ ostatecznie tylko ona jest bytem, który doświadcza przyjemności i bólu, a nie społeczność.
Z drugiej strony, cel narracji konserwatywnych można zobrazować jako akt wzmacniania najbardziej uczęszczanych ścieżek, upewniając się, że docierają do końcowego punktu po prawej stronie. To najstarsze ścieżki, niektóre sięgające początków wszelkiej ludzkiej kultury.
Ten końcowy punkt po prawej stronie diagramu reprezentuje dojrzałość i reprodukcję. To tam życie i świadomość sięgają, by uciec śmierci i niebytowi, na poziomie kulturowo-społecznym w bardzo dosłowny sposób.
Nurty narracji konserwatywnych w społeczeństwie, na przykład nacjonalistyczne, ortodoksyjne lub późno-komunistyczne są często skierowane ku nadmiernej ochronie kultury klanu lub narodu kosztem indywidualnej wolności, przyjemności i wyobraźni. W końcu wszechświat nie jest w pełni przewidywalny, więc dla tych narracji korzystniejsze jest, gdy przy błędnym przewidzeniu unikniemy śmierci (na poziomie społeczeństwa). Lepiej doświadczyć bólu jako ostrzeżenia na granicy logos, niż wyjść poza nią. Jednak często bazujące na tym podejściu ścieżki życiowe z biegiem swojej ewolucji stają się zbyt stałe, gdzie wybrane narracje zostają ograniczone do określonej klasy społecznej lub grupy etnicznej, a niedostępne dla innych, na przykład w postaci arystokracji.
Nurty narracji liberalnych starają się otworzyć dla jednostki więcej możliwych narracji i dróg życiowych. Pochodzą z chaosu i wyobraźni - gdzie możliwe wolności i nowe rodzaje przyjemności jeszcze się nie ustabilizowały i szukają tożsamości która być może tym razem zadziała. Są siłą wyrównującą społeczeństwo, dając jednostkom bardziej równe szanse jednak często także mniejsze możliwe aspiracje lub pozostawiając je samym sobie. Wolny wybór ścieżek nie zawsze wiąże się z ich wysoką jakością, a większość ludzi potrzebuje pewnych ram narracji, które kierują umysł i kulturę w stronę dojrzałości.
Te nurty jednocześnie transformują się w czasie. Kultura, która rozpoczęła się od bycia liberalną naturalnie staje się w czasie bardziej konserwatywna, jeśli jest w stanie przetrwać. Zaczyna polegać mniej na siłach przyciągających, a bardziej na popychających, zbiegając się w kilku narracjach, które pozostały po pewnej selekcji. Dlatego ważne jest aby mieć ten fakt na uwadze w nich samych, prowadząc w kulturze do większej świadomości o sobie.
Centrum tych narracji może znaleść się wokół archetypów dziecka, kochanka i rodzica.
Dziecko, Kochanek i Rodzic
Wejdźmy do umysłu osoby która jest przyciągana przez mythos do archetypu kochanka. Wolność, przyjemność i pełnia satysfakcji lub jej ciągłe poszukiwania wydaje się być sednem istnienia. Jednak kochanek, w sposób świadomy lub nieświadomy, biologiczny lub kulturowy, stoi zawsze na brzegu możliwej najważniejszej transformacji - w archetyp rodzica, związanego z ochroną nowego życia przez siły logos.
W umyśle potencjalnego rodzica, logos/racjonalność natychmiast zaczyna znajdować zagrożenia i możliwości porażki, czy to biologiczne czy finansowe. Ten proces może również działać z archetypu “silnego ojca”, nakazując wejście w tę odpowiedzialność nawet kosztem osobistego poświęcenia.
Ale tak jak robiliśmy to z siłami logos, możemy zadać mythos pewne pytania o przyszłość tej transformacji. Czy przestrzeń kulturowa wyobraźni i praktyk jest wystarczająco ciekawa, by prowadzić do poczęcia? Po poczęciu i urodzeniu, czy życie jest nadal przyjemne dla rodziców? Jak uczynić je bardziej przyjemnym zarówno dla dziecka, jak i dorosłego człowieka?
Tylko przyciągająca rzeczywistość mythos jest w stanie zrównoważyć logos swoimi uczuciami zachwytu, ważności i przyszłych przyjemności, jak objęcia dziecka, satysfakcja z jego późniejszego wkładu w społeczeństwo, czy różne wydarzenia i kamienie milowe wynikające ze statusu bycia rodzicem.
W dojrzałej kulturze, status bycia dobrym rodzicem musi stać się czymś bardzo realnym - połączonym z rzeczywistymi uczuciami przyjemności podczas różnych ceremonii, które są dostosowane do umysłu i charakteru jednostki. Poprzez te narracje, wypełnione statusem, znaczeniem i powiązanymi koncepcjami, przyjemności mogą psychologicznie działać z przyszłości w teraźniejszość, zasilając decyzje podjęte przez osobę na drodze od wielkiego kochanka do wielkiego rodzica. Mythos, działający na głębokim poziomie psychologicznym, w najważniejszych narracjach i archetypach w nich, musi podtrzymywać nie tylko kochanków, ale też rodziców i dzieci uczuciami zachwytu i przyjemności. Wprowadzając ich w świat możliwości i wolności pełnych znaczenia. I wprowadzając ten świat w rzeczywistość z wyobraźni ich umysłów.
Ciocia i Wujek
Rzadko w opowieściach pojawiają się archetypy wujka i cioci bliżej głównych ról. Jeśli już się to wydarza w pobocznych rolach, to w sposób często negatywny, jako zagrożenie dla naturalnego porządku, dla władzy ojca lub króla. Historycznie działo się tak z powodów sciśle określonej władzy monarchicznej która panowała także w granicach domu. W starożytnym Rzymie i w wielu późniejszych kulturach, pater familas lub jego odpowiednik stanowił władzę absolutną, a jego brat mógł być zagrożeniem.
Jednak te role mogą mieć w narracjach dzisiejszej kultury zupełnie inny wydźwięk. W dojrzałych kulturach demokratycznych od dawna znany jest rotacyjny sposób sprawowania władzy, co może łatwiej się dziś przenieść się na psychologię interakcji w archetypicznej rodzinie.
Wujek i ciocia mogą stanowić symboliczną przeciwwagę odpowiednio do ojca i matki. Jeśli archetypiczny, restrykcyjny silny ojciec działa poprzez logos, wujek może działać poprzez mythos, na przykład jako wolny podróżnik i nauczyciel kultury. Ta zależność odwraca się w przypadku matki i cioci. Archetypiczna kochająca matka, opiekunka domu działająca z mythos jest równoważona przez bardziej ścisłą ciocię, inicjatorkę wiedzy i praw świata, działającą z logos.
Przestrzeń Opowieści
Nowy dialog między mythos a logos mógłby stać się przestrzenią doświadczalną i eksperymentalną oraz procesem transformacji, w którym różne narracje mogą być inkubowane i testowane z przedstawicielami społeczeństwa. Poprzez ucieleśnienie ważnych archetypów w wielu historiach, mogą oni (i inni) bardziej realistycznie odczuć wpływ takich mitów na swoje życie. Oczywiście, nigdy nie możemy szybko wiedzieć na pewno, czy kultura będzie w stanie się utrzymać - to może nastąpić tylko wtedy, gdy ten proces będzie obserwowany przez 20, 40 lat i więcej. Ale wciąż możemy używać naszych doświadczeń i symulacji, aby uzyskać pewne odpowiedzi.